Rzeczpospolita a sprawa kozacka. Od sojuszu w bitwie pod Chocimiem do Perejasławia

Rola Kozaków w konfliktach zbrojnych 

Kozacy zaporoscy byli ważnym sojusznikiem państwa polsko-litewskiego w konfliktach zbrojnych toczonych przez Rzeczpospolitą do lat 30 XVII wieku. Ich dwudziestotysięczna armia wsparła królewicza Władysława w czasach walki o tron carski. Równie liczne oddziały zasłużyły się następnie w starciu z Turkami pod Chocimiem w 1621 roku, stanowiąc połowę armii Rzeczypospolitej. Byli społecznością o wojskowej organizacji, związaną z południowo-wschodnimi kresami Wielkiego Księstwa Litewskiego z centrum na Zaporożu, w dolnym biegu Dniepru.

- Historia problemu kozackiego jest długa i trudno ją ograniczyć do jednego panowania. Problem pojawił się w czasach rządów Zygmunta Augusta - mówi na antenie Programu 1 Polskiego Radia prof. Andrzej Nowak. - Na pograniczu z wciąż atakującym, w celach łupieżczych, chanatem tatarskim wytwarza się specyficzna społeczność żyjąca z walki ludzi, którzy uciekają gdzieś z terenów centralnych ziem ruskich na to pogranicze, tzw. niespokojnych duchów. Organizują się oni w społeczność głównie opartą na męskiej przyjaźni. Zorganizowani w oddziały wojskowe tworzą wspólnotę określaną nazwą "Kozak"
- opowiada historyk. 

- Ta nazwa, o której dokładne pochodzenie spierają się historycy do dzisiaj, określa Kozaków nie tylko tych, którzy funkcjonowali w RP, ale analogiczne grupy, które funkcjonowały w państwie moskiewskim - podkreśla prof. Nowak. 

Powstanie pod wodzą hetmana Chmielnickiego 

Wpisali się w znaczący sposób w dzieje Europy Wschodniej. Szczyt ich rozwoju i samodzielności politycznej to wiek XVII. Czas nie tylko sojuszu, ale i konfliktu polsko-kozackiego: buntów kozackich, powstania zaporoskiego pod wodzą hetmana Bohdana Chmielnickiego, wieloletnich walk na Ukrainie. W ten konflikt wmieszała się Moskwa rywalizująca o dominację w tej części kontynentu. - Formacje kozackie w przypadku Rzeczpospolitej będą kwitły w związku ze stale odnawiającymi się konfliktami, z pograniczem przede wszystkim turecko-tatarskim, ale też pograniczem polsko-rosyjskim - mówi gość Jedynki. 

Elity polskie szukały dobrego rozwiązania sprawy kozackiej, uregulowania statusu społecznego i politycznego Kozaków w relacjach z Rzeczpospolitą. Np. hetman Stanisław Żółkiewski zaproponował stworzenie tzw. skarbu kozackiego, aby utrzymać pod bronią pewną liczbę Kozaków rejestrowych. Istniał już skarb kwarciany, źródło utrzymania stałej części sił zbrojnych Rzeczypospolitej. Ale państwo miało kłopoty finansowe, nie mogło utrzymać dwudziestotysięcznej armii kozackiej - a takie było żądanie po victorii chocimskiej.

Jakie znaczenie miała religia?

Ponadto Kozacy stali się oparciem dla prawosławnych. Władysławowi IV nie udało się zaprowadzić pokoju między nimi a unitami. Do 1648 roku armia koronna skutecznie tłumiła bunty kozackie. Sytuacja jednak zmieniła się właśnie wtedy, ponieważ wybuchło powstanie Chmielnickiego. Kozaków wspierali Tatarzy krymscy. Powstanie rozpoczęło dłuższą wojnę. Początkowo Rzeczpospolita ponosiła porażki, w tym pod Żółtymi Wodami czy Piławcami. Zwycięstwo przyszło dopiero w 1651 roku pod Beresteczkiem. Chmielnicki wszedł w sojusze z Tatarami, Turcją i Rosją. W styczniu 1654 roku wraz z Radą kozacką zdecydował o poddaniu Ukrainy zwierzchności cara moskiewskiego. Doszło do tego w Perejasławiu, stąd nazwa ugody. 

Dlaczego właśnie wtedy do wojny z Rzeczpospolitą przystąpiła Moskwa? Dlaczego zdaniem niektórych historyków powstanie Chmielnickiego było początkiem końca Rzeczpospolitej? O tym w audycji. 

Czytaj również:

Tytuł audycji: Historia żywa