Eliza Orzeszkowa i jej burzliwe życie polityczno-miłosne

Eliza Orzeszkowa urodziła się 6 czerwca 1841 roku w zamożnej rodzinie szlacheckiej w majątku Mikowszczyzna (obecnie Białoruś). Ojca - prawnika Benedykta Pawłowskiego - straciła bardzo wcześnie. Odziedziczyła po nim pasję do literatury i nauki. Z matką nie miała dobrych relacji. W wieku 11 lat wyjechała do Warszawy, by pobierać naukę u sióstr sakramentek.

Kiedy pięć lat później powróciła do domu, matka postanowiła wydać za mąż 16-letnią Elizę za znacznie starszego ziemianina Piotra Orzeszkę i wyjechała do Ludwinowa na Polesiu. Jak sama pisała, nie czuła się kochana przez męża, a i ona również go nie kochała.

Jak Eliza Orzeszkowa ukrywała Romualda Traugutta

Przełomem w życiu Orzeszkowej był udział w powstaniu styczniowym. Po latach określała to jako falę, która zagarnęła wszystkich i niemożliwe było odcięcie się od niej. W czasie zrywu wbrew woli swojego męża udzielała pomocy powstańcom, a w Ludwinowie przez dwa tygodnie przebywał chory Romuald Traugutt. Potem Orzeszkowa z narażeniem życia odwiozła go do granicy Królestwa Polskiego i i umożliwiła ucieczkę poza granice zaboru.

- Ta niesamowicie dramatyczna sprawa przewiezienia Traugutta przez nią w sytuacji, kiedy pilnowano właściwie na każdym kroku, poszukiwano Traugutta, i gdyby ich złapano, to prawdopodobnie nie mielibyśmy pisarki Elizy Orzeszkowej - to jest jeden z najciekawszych i najważniejszych epizodów powstania styczniowego - mówi prof. Józef Żurawski, historyk literatury.

Pozamałżeński romans Elizy

Jeszcze przed powstaniem załamało się małżeństwo państwa Orzeszków. Tak opowiada o tym literaturoznawczyni prof. Grażyna Borkowska:

- Wybucha powstanie, ona bierze w nim udział w takim stopniu, w jakim robią to kobiety, jest obok mężczyzny swego życia. Jeżeli się czyta opowiadanie "Oni", to się czuje, że to jest relacja młodej kobiety, która z jednej strony jest strasznie uwikłana i przerażona tymi wypadkami historycznymi, ale z drugiej strony jest po prostu zakochana i zakochanymi oczami patrzy na świat.

Tym ukochanym, z którym Orzeszkowa nawiązała romans jeszcze formalnie będąc mężatką, ale już myśląc o rozstaniu z mężem, był poznany kilka lat wcześniej młody lekarz Zygmunt Święcicki.

Skandaliczny rozwód

Mąż Elizy udział w patriotycznym zrywie przypłacił utratą majątku i zsyłką. Orzeszkowa nie podążyła za nim - wyjechała do rodzinnego majątku na Mikowszczyźnie w okolicach Grodna.

- Po powstaniu ona się rozstaje z mężem, przeprowadza skandaliczny dla opinii publicznej grodzieńsko-wileńskiej rozwód, a właściwie za ogromne sumy pieniędzy unieważnienie małżeństwa, bo jak wiemy nie ma rozwodów w Kościele katolickim - mówi prof. Grażyna Borkowska. - Po jego powrocie z Syberii, na którą trafił za jej "grzechy" powstańcze, już go nie przyjmuje - dodaje.

Związek ze Stanisław Nahorskim

Po rozwodzie z Piotrem Orzeszką nie doszło jednak do małżeństwa ze Święcickim, kilkuletni związek został zerwany. Pisarka przez pewien czas była sama, potem związała się z prawnikiem Stanisławem Nahorskim, który doradzał jej w sprawach majątkowych. Niestety był żonaty i nie wykazywał chęci porzucenia żony. Nieformalny związek z Orzeszkową jednak trwał i to przez 25 lat. Po śmierci żony pobrali się. Orzeszkowa miała wtedy 53 lata, a jej drugi mąż 68. Po dwóch latach Nahorski zmarł na atak serca podczas przyjęcia imieninowego Elizy.

Czytaj także:

Kariera literacka

Eliza Orzeszkowa debiutowała w 1866 roku opowiadaniem pt. "Obrazek z lat głodowych", w którym ukazała głęboki kontrast pomiędzy statecznym życiem wykształconego ziemiaństwa a biedą chłopów. Kolejnym opublikowanym utworem była "Ostatnia miłość", w którym dokonywała literackiego rozliczenia się z własnym nieudanym małżeństwem.

Do kanonu polskiej literatury przeszła trzytomowa powieść Orzeszkowej pt. "Nad Niemnem", która w tym roku jest lekturą Narodowego Czytania. Odbędzie się ono 9 września w Ogrodzie Saskim w Warszawie.

Tytuł audycji: Kulturalna Jedynka

Prowadziła: Magda Mikołajczuk

Data emisji: 5.09.2023

Godzina emisji: 23.35

mgc